انوار معرفت

سال اول، شماره دوم، زمستان 1390، ص 41 ـ 68

Hekmat Erfani, Vol.1. No.2, Winter 2012

حسین مظفری*

چکیده

یکی از مسائلی که عارفان مسلمان درباره قرآن کریم، بر آن تأکید می کنند، وجود مراتب متعدد معنایی برای قرآن کریم، به صورت طولی و مترتب بر یکدیگر است، به گونه ای که برخی از آنها ظاهر آیات و بسیاری دیگر، باطن آیات محسوب می شوند. در این مقاله، ضمن بیان نمونه هایی از سخنان عارفان مسلمان در این زمینه، ایدة مزبور با استفاده از آیات و روایات به اثبات رسیده و از جمله به سه دسته از آیات به صورت مختصر اشاره شده و نه دسته از روایات نیز به صورت نسبتاً مفصل مورد بحث و گفت و گو قرار گرفته است.

کلیدواژه ها: تأویل، مراتب معنایی، قرآن کریم، عارفان مسلمان.

* عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ر ه)                             Mozaffari48@yahoo.com

دریافت: 15/11/1390ـ پذیرش: 20/3/1391

مقدمه

یکی از دیدگاه های عارفان مسلمان در باب قرآن کریم، که از آن به عنوان یکی از مبانی تأویل عرفانی قرآن کریم بهره می برند، قول به وجود مراتب متعدد معنایی برای این کتاب آسمانی است؛ مرتبه ای نازل که درخور فهم عموم آشنایان به زبان عرب است و مراتبی عمیق و عمیق تر، که خواصّ از انسان ها به درک و فهم آنها نایل می شوند.

عارفان مسلمان در پرتو فهم عمیق آیات نورانی قرآن کریم، و با الهام از آیات و روایات متعدد، که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد، به شدت با منحصر دانستن معانی آیات قرآن کریم، به سطح اول آن، که درخور فهم عموم مردم است، مخالف اند. گاهی، در عین تأکید بر حجیت ظواهر، سطح نخستین آیات را از جهت چگونگی تطبیق مفاهیم بر مصادیق، مقصود نمی دانند و برای این کتاب الهی و آسمانی، بطون متعدد و معانی طولی بی شماری قائل اند که هرکس به فراخور درک و فهم، و به میزان بهره مندی از طهارت و تزکیه نفس، می تواند به مراتبی از آن راه یابد. در این میان، عارفان شیعی ضمن تأیید مطلب فوق، بر این نکته تأکید ورزیده اند که فهم کامل معانی باطنی قرآن کریم، جز برای مخاطبان اصلی و واقعی این کتاب آسمانی، که همانا اهل بیت عصمت و طهارت اند، ناممکن است. در ذیل، ابتدا به نمونه هایی از سخنان عارفان مسلمان در این زمینه اشاره و سپس، به نقد و بررسی برخی نکات موجود در آن و همچنین نقد و بررسی سخن مخالفان ایشان می پردازیم.

سخن عارفان مسلمان

سهل بن عبدالله تستری

وی در این زمینه، با این استدلال که کلام خدا صفت اوست و همان گونه که صفات الهی تناهی ناپذیرند، مفاهیم کلمات الهی نیز این چنین اند، معانی نهفته در ورای ظاهر الفاظ را بی نهایت دانسته و آیه بیست و هفتم سوره مبارک لقمان را شاهد سخن خویش قرار داده است.

تستری دربارة سخن خداوند که می فرماید: «قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ ...» (کهف: 109) می نویسد: از جمله علم خداوند کتاب اوست. پس اگر به بنده ای درباره هر کدام از حروف قرآن، فهم هزار معنا عنایت شود، به نهایت علم الهی درباره آن نرسیده است؛ زیرا کتاب خدا کلام قدیم خداوند است، و کلام او صفت اوست، و صفات پروردگار پایان ناپذیر است. همان گونه که ذاتش این چنین است. فهم کلام الهی تنها به همان میزان میسور است که خداوند بر دل های دوستانش از فهم کلام خود می گشاید.¹

ابوحامد، محمد غزالی

غزالی از جمله کسانی است که بر وجود معانی باطنی متعدد برای قرآن کریم تأکید دارد و قائلان به انحصار معانی قرآن در ظواهر تفسیری را کوته فکرانی می داند که با این سخن، تنها از میزان درک ناقص خود خبر می دهند!

پس بدان که هرکس گمان کند که معنای قرآن در همان ترجمه و تفسیر ظاهری محدود می شود، پس چنین شخصی تنها از حدّ خود خبر داده است. البته در این زمینه مصیب است، هرچند در اینکه تمام خلایق را در حدّ خود پنداشته، به خطا رفته است، بلکه اخبار و آثار بر این مطلب دلالت می کند که در معانی قرآن، برای ارباب فهم، گشایشی نهفته است.²

وی سپس به بیان پاره ای از روایات، که به گونه ای مطلب فوق را تأیید می کنند، می پردازد که به جهت اختصار از نقل آنها خودداری می کنیم.

ابـن عربی

وی در موارد متعدد از آثار خویش، به این مطلب اشاره کرده است. از جمله در بخشی از فتوحات، با تأکید بر صحت روایتی نبوی، که برای قرآن، چهار مرتبة ظاهر، باطن، حدّ و مطّلع برمی شمرد، بر انفتاح باب فهم، پس از انقطاع وحی تأکید ورزیده، می گوید:

سپس بدان که مردان خدا بر چهار رتبه اند: مردانی که اهل ظاهرند، مردانی که صاحب باطن اند، مردانی که اهل حدّند و مردانی که اهل مطّلع اند؛ زیرا خداوند سبحان هنگامی که باب نبوت و رسالت را به روی آفریدگانش مسدود کرد، باب فهمی از جانب خویش را، نسبت به آنچه که آن را در کتاب عزیز خویش بر پیامبرش صلی الله علیه [وآله] و سلم وحی نموده، همچنان به روی ایشان مفتوح نگاه داشته است. علی ابن ابی طالب، که خداوند از او راضی باد، این چنین می گفت: «پس از رسول خدا صلی الله علیه [وآله] و سلم وحی منقطع گشت و چیزی در دستان ما باقی نماند، مگر آنکه خداوند فهم قرآن را به بنده ای روزی کند.» و اصحاب ما ـ اهل کشف ـ بر درستی این خبر از پیامبر خدا صلی الله علیه [وآله] و سلم اجماع دارند که فرمود: «هیچ آیه ای نیست، مگر آنکه ظاهر، باطن و حدّ و مطلعی دارد» و برای هر کدام از این مراتب، مردانی است... .³

وی همچنین در کتاب فصوص خود، زبان همه کتاب های آسمانی را، به هر زبانی که نازل شده باشند، در مسائل خداشناسی، به گونه ای می داند که عوام و خواص، هریک به فراخور درک و فهم خویش از آن بهره می برند. بدین معنا که عموم مردم تنها در حدّ همان مفاهیم اولیه و معانی نازلی، که به ذهن ایشان می رسد، درکی پیدا می کنند و خواص نیز از معانی متعددی که آن زبان، تاب و تحمل آن معانی را دارد.

و به تحقیق دانسته شد که زبان شرایع آسمانی، هنگامی که درباره حق تعالی به سخن درآید، پیامش برای عموم مردم، همان مفاهیم اولیه است و برای خواص از آنها، هر مفهومی که از وجوه گوناگون آن لفظ ـ به هر زبانی که باشد ـ فهمیده می شود.⁴

متن فوق، هم ناظر به وجود تأویل های طولی در کلام خداوند است و هم ناظر به وجود تأویل های عرضی. سخن جناب کاشانی در ادامه نیز، توضیحی برای همین سخن است که در ذیل نقل می شود.

عبدالرزاق کاشانی

محقق کاشانی در شرح عبارت فوق از فصوص، ضمن تأکید بر وجود لایه های معنایی برای آیات قرآن کریم از ظهر تا مطّلع، بر حجیت ظواهر آیات تأکید می ورزد و می گوید:

مراد از عموم، عامه مردم و مراد از خصوص، خواص ایشانند. مفهوم اول، همان چیزی است که به هنگام شنیدن لفظ به ذهن متبادر می شود. این همان معنایی است که عوام و خواص در آن مساوی اند، و مفاهیم ثانوی که از وجوه گوناگون آن لفظ فهمیده می شود، مخصوص خواص است. ممتنع است که خداوند به گونه ای سخن گوید که فهم آن، ویژه برخی از مردم باشد و عموم مردم از فهم آن محروم باشند و یا اینکه [چیزی از آن] بفهمند، ولی فهمشان مراد و مقصود نباشد؛ زیرا این کار نوعی تدلیس و به گمراهی افکندن است، بلکه حق تعالی از آنجا که از همگی آگاه است، با زبان عموم مردم با ایشان سخن می گوید که در مفاهیم اولیه ای ظهور دارد، و البته غیر از آن، به سبب تراکیب مختلف و دلالات التزامی، دارای وجوه گوناگونی نیز می باشد که تنها خواص از آنها آگاهند. میزان دلالت کلام برای افراد گوناگون، به حسب مراتب فهم و انتقال ایشان [به لوازم سخن] کاستی و فزونی می یابد. پس، حق تعالی برای هر مرتبه از مراتب مردم زبانی دارد. از این رو، سخن پیامبر خدا علیه [و آله] الصلاة والسلام وارد شده است که: «قرآن با هفت بطن نازل شده است» و سخن ایشان که فرمود: «هیچ آیه ای نیست مگر آنکه ظاهر و باطن، و حد و مطّلعی دارد.» پس از ظَهر تا مطّلع، مراتب بی نهایتی قرار دارد. با وجود این، لازم است آن لفظ، به هر زبانی که باشد، به حسب همان معنا و مفهوم نخستینش معنا و فهمیده شود و سایر انتقال های صحیح نیز بر آن مترتب گردد. پس، حق تعالی همه مردم را با همه آن معانی مخاطب قرار داده است، از مقام اقدم احدیت گرفته تا آخرین مراتب مردم که همان زبان عموم باشد.⁵

مولوی

مولوی نیز بر وجود معانی باطنی متعدد برای آیات قرآن کریم تا هفت بطن، تأکید کرده و این مطلب را چنین به نظم می کشد:

همچنین این بیت هم از اوست:

سیدحیدر آملی

جناب سیدحیدر آملی نیز از جمله کسانی است که قرآن را دارای ظاهر و باطن، بلکه بواطنی می دانند. وی بین ظاهر و تفسیر، و باطن و تأویل گره می زند و با این کار، تأویل قرآن را راه یابی به لایه های باطنی آن می داند.

اما سخن پیامبران، پس [بدان که] از پیامبر ما(ص) این چنین وارد شده است که: «قرآن دارای ظاهر و باطنی است و باطن آن نیز باطنی دارد تا هفت بطن». و همچنین از ایشان روایت شده است که: «هیچ آیه ای نیست، مگر آنکه ظاهر و باطنی دارد، و هر حرفی حدّی دارد و هر حدّی مطّلعی». و این دو روایت بر این مطلب دلالت دارند که قرآن ظواهری دارد که تفسیر آن لازم است و بواطنی که تأویل آن واجب، تا آنجا که تأویل به نهایت مراتب هفت گانه برسد، و بلکه این سخن دربارة هر آیه و هر حرفی از حروف قرآن صادق است.⁸

امام خمینی(ر ه)

ایشان ضمن اشاره به اینکه احادیث هفت بطن، می تواند ناظر به قرآن تکوینی، قرآن تشریعی و قرآن انسانی باشد، در بیان هفت بطن معنایی قرآن تشریعی چنین می نویسد:

و اما هفت [مرتبه] نسبت به آنچه از کتاب نازل شده، در میان دو جلد است. پس به اعتبار اینکه الفاظ برای معانی عامی وضع شده اند، و کتاب الهی فروفرستاده شده از مقام احدیت به عالم لفظ و صوت، شایستگی هدایت هر طایفه ای از طوایف مختلف را دارد، اهل هر طایفه از اهل سلوک، از هر آیه ای چیزی را می فهمد که طایفه دیگر نمی فهمد. مثلاً، اهل ظاهر از سخن خداوند که: «دوستی شهوات برای مردم زینت داده شده است...» (آل عمران: 15) معنای ظاهری آن را می فهمند، اما اهل دل و اصحاب سلوک روحی، مرتبه ای عالی از آن را درک می کنند؛ زیرا نزد ایشان حالات نفسانی از مراتب دنیوی است، همان گونه که نزد اهل روح و معارف غیبی، انوار قلبی و واردات قلبی، جزء زینت های دنیوی به حسابند، و نزد اهل سرّ و خفیّ و اخفی، تلوینات روحی نیز این چنین اند. پس آیه شریف نسبت به هفت گروه، دارای هفت بطن است، پس به لطافت دریاب!⁹

علامه طباطبایی

ایشان ضمن تأکید بر وجود معانی متعدد طولی برای آیات قرآن، آنها را نه در عرض یکدیگر می داند تا مشکل استعمال لفظ در بیش از معنای واحد پیش آید،¹⁰ نه از قبیل عموم مجاز می داند،¹¹ و نه آنها را از لوازم متعدد برای ملزوم واحد می شمرد، که دلالت لفظ بر آنها به دلالت التزام باشد، بلکه همه آنها را از معانی مطابقی لفظ می داند که لفظ به حسب مراتب افهام، به هر کدام از آنها بالمطابقه دلالت می کند.

همانا قرآن، دارای مراتبی مترتب و طولی از معانی است، بدون آنکه همه آنها در عرض یکدیگر مقصود باشند تا استعمال لفظ در بیش از معنای واحد لازم آید، و یا اینکه لفظ به صورت عموم مجاز در آن معانی به کار رفته باشد، و یا اینکه از قبیل لوازم متعدد برای ملزوم واحد به شمار آیند؛ [خیر،] بلکه تمامی آنها معانی مطابقی لفظ اند که لفظ، به حسب مراتب مختلف فهم مخاطبان به همه آنها دلالت می کند.¹²

ایشان در کتاب قویم قرآن در اسلام، ذیل عنوان «قرآن مجید ظاهر و باطن دارد»، منظور خویش را از معانی باطنی قرآن در قالب مثالی چنین توضیح می دهد: مثلاً، آیات شریف «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً؛ و خداوند را بپرستید و به او شرک نورزید». (نساء: 36) و «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ» (حج: 30) معنای ظاهری شان نهی از پرستش بت ها، به معنای سجده کردن در برابر آنهاست. اما با تأمل معلوم می شود که مراد از پرستش مطلق خضوع است، چنانچه اطاعت از شیطان در قرآن به عنوان عبادت او شمرده شده است. «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ» (یس: 60) و با تأمل بیشتر معلوم می شود که در طاعت تفاوتی بین خود و دیگران نیست و پیروی از خواسته های نفس نیز نوعی پرستش هوای نفس است: «أَ فَرَءَیْتَ مَنِ اتخَّذَ إِلَاهَهُ هَوَاه‏» (جاثیه: 23) از این رو، با توجه بیشتر مشخص می شود که هر نوع التفات به غیر خدا و غفلت از حق جلّ و علا، نوعی خضوع و کوچکی کردن در برابر آن غیر، و در نتیجه، پرستش آن است که «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الجْنّ‏ وَ الْانسِ...أُوْلَئکَ هُمُ الْغَافِلُون‏» (اعراف: 179). ایشان پس از بیان این مثال، نظیر این معنا را در تمامی آیات قرآن جاری می داند.¹³

وی در ادامه، ضمن بیان تفاوت سطح درک و فهم مردم از امور ماورای طبیعت و همچنین بیان این مطلب که قرآن برای هدایت عموم مردم نازل شده است و صریح و بی پرده سخن گفتن از امور ماورایی، نتیجه ای جز گمراهی عموم مردم ندارد و در نتیجه، باید سطح فهم همه مردمان در کلمات الهی رعایت شود، می فرماید:

نتیجه آن می شود که قرآن عالی ترین معارف را در قالب نازل ترین مفاهیم حسی بیان می کند تا هرکس به حسب درک خویش، حقیقت معنا را بفهمد. «خدا از آسمان آبى نازل کرد که در هر درّه و رودى به اندازه گنجایش و وسعتش [سیلابى‏] جارى شد...» (رعد: 17)، «و این مثل‏ها را براى مردم مى‏زنیم، ولى جز اهل معرفت و دانش در آنها تعقّل نمى‏کنند» (عنکبوت: 43)، «ما آن را [به زبان‏] عربى [فصیح و گویا] قرار دادیم تا [در آن‏] تعقّل کنند و همانا که آن در امّ الکتاب [که لوح محفوظ است‏]، نزد ما بلندمرتبه و حکیم است‏» (زخرف: 3 و4).¹⁴

ایشان تمام آیات قرآن را دارای معانی باطنی می داند. هرچند بین تأویل و معانی باطنی قرآن تفاوت قائل می شود و تأویل قرآن را از سنخ معنا و مفهوم نمی داند.¹⁵

استاد جوادی آملی

ایشان در جایی، ضمن اشاره به وجود کتاب تکوین و تدوین الهی، هر کدام از این دو را دارای ظاهر و باطن می داند و بر این نکته تأکید می ورزد که همان گونه که فهم باطن مخلوقات و کتاب تکوین، در سایة کار جدّی علمی حاصل می شود، فهم باطن کتاب تدوین نیز، به تلاش و کوشش مستمر علمی نیازمند است.

کلام ذات اقدس اله دو قسم است: یک کلام تکوینی و یک کلام تدوینی. آنچه در جهان خارج سهمی از هستی عینی و خارجی دارد، آن کلام تکوینی حق به شمار می آید. آسمان و زمین، دریاها و صحراها این چنین است. انسان و غیر انسان چنین است، ... فرمود: « قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً» (کهف:109)

کلمات تدوینی خدای سبحان هم عبارت است از صحفی که ذات اقدس حق بر انبیا و اولیائش نازل کرده است. حق تعالی، هم در کلمات تکوینی و هم در کلمات تدوینی خود، با اسمای ظاهر و باطنش تجلی کرده است. همان گونه که فهم باطن کلمات تکوینی، نیاز به کار علمی جدی دارد، فهم باطن کلمات تدوینی نیز این چنین است.

قرآن یک باطنی هم دارد که گنجی است در درون او و گوهری است که غواصان متبحری باید به سراغ آن بروند. اگر همه منافع و مفاهیم قرآن علنی بود و نیازی به تلاش و کوشش از جانب کسی نبود، انسان از همه منافع و فوائد آن برخوردار بود و در نتیجه تکاملی هم نصیب او نمی شد.¹⁶

نقد و بررسی

مسئله مراتب متعدد معنایی قرآن کریم، با استفاده از آیات و روایات بسیاری قابل اثبات است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

آیات دال بر مراتب متعدد معنایی قرآن کریم

از جمله آیاتی که بر مراتب متعدد معنایی قرآن کریم اشاره دارد، آیه هفتم سوره مبارک آل عمران است. در این آیه از تأویل قرآن سخن به میان آمده است و واژه «تأویل» در این آیه کریمه، مسلّماً شامل معانی باطنی و طولی آیات قرآن نیز می باشد. ابتدا به ترجمه این آیه شریف دقت کنید:

اوست که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشى از آن کتاب، آیات محکم است، آنها اصل و اساس کتاب‏اند، بخشى دیگر آیات متشابه است. ولى کسانى که در قلوبشان انحراف است، براى فتنه‏انگیزى و طلب تأویل، از آیات متشابهش پیروى مى‏کنند. حال آنکه تأویل آنها را جز خدا و استواران در دانش نمى‏داند. مى‏گویند: ما به آن ایمان آوردیم، همه [چه محکم، چه متشابه‏] از سوى پروردگار ماست. و [این حقیقت را] جز صاحبان خرد متذکّر نمى‏شوند.

علّامه طباطبائی مراد از تأویل قرآن را در این آیه و آیات دیگری که در آنها از تأویل قرآن سخنی به میان آمده است، حقیقت خارجی و ام ّالکتابی قرآن کریم می داند که پشتوانه تمام معارف و احکام بیان شده در قرآن کریم است و نسبت این الفاظ و عبارات به آن حقیقت خارجی، نسبت مثل به ممثّل است.

این قلم، ضمن آنکه تطبیق واژه «تأویل» را بر آن حقیقت خارجی بدون اشکال می داند، بر این باور است که این مسئله منافاتی با این ندارد که معانی باطنی در ورای ظواهر قرآن نیز تأویل آن به شمار آیند؛ زیرا هم از نظر لغوی چنین تطبیقی خالی از اشکال است و هم با دقت در آیات و روایات به این اطمینان دست می یابیم که تأویل قرآن هم در قرآن و هم در روایات به معنای مزبور نیز به کار رفته است.

اما در قرآن، آنچه با دقت در این آیه شریف به دست می آید، این است که تأویل در این آیه، بیشتر با معنای باطنی و پنهان آیات سازگار است، تا با آن حقیقت خارجی؛ زیرا در این آیه کریمه، به عنوان یکی از ویژگی های فتنه گران و بیماردلان این نکته بیان شده است که به جست وجوی تأویل قرآن، به دنبال آیات متشابه قرآن می گردند. سؤالی که مطرح است اینکه تأویل در این سخن، با کدام معنا سازگارتر است؟ با حقیقت ام الکتابی قرآن کریم یا با معانی پنهان و بطنی آیات؟ کدام امر است که آنان را در برپایی فتنه یاری می دهد؟ روشن است که معنای دوم با سیاق آیه سازگارتر است و آنان به دنبال این مطلب هستند که دستاویزی برای نسبت دادن افکار انحرافی خود به قرآن پیدا کنند و آیاتی را بیابند که به جهت تشابه معنوی اش، تحمل معانی مختلف را داشته باشد. در این موارد، فتنه گران، آرای انحرافی خود را به عنوان تفسیر واقعی آن آیات متشابه و یا معانی باطنی آنها جلوه می دهند و به بازار فکر فرهنگ، تفسیر و تأویل قرآن عرضه می کنند. چنان که ذیل آیه نیز با این معنا سازگارتر استٰ؛ زیرا از ادامه آیه نیز چنین استفاده می شود کسانی که از رسوخ و استواری لازم در دانش برخوردار نیستند و به معانی پنهان آیات متشابه دست نیافته اند، در انتساب این آیات به خداوند دچار تردید و دودلی می شوند. اما راسخان و استواران در علم و دانش، از تأویل قرآن آگاهند، می گویند: به آن ایمان آوردیم و تمام آن از جانب پروردگارمان است. تناسب بیشتر معنای پنهان و مراد واقعی نسبت به حقیقت ام الکتابی قرآن برای واژه «تأویل» به کار رفته در این آیه شریف، امری روشن است.

در روایات اهل بیت(ع) نیز در مواردی، تأویل قرآن همان معانی بطنی و مراد واقعی آیات شمرده، و حتی واژه «تأویل» در آیات قرآن کریم نیز به همان معنا تفسیر شده است. جالب اینکه مرحوم علّامه طباطبائی پس از نقل روایتی از امام صادق(ع) با این مضمون که: «ما همان راسخان در علم هستیم و ما هستیم که از تأویل قرآن آگاهیم»،¹⁷ این مسئله را محتمل می داند که منظور از تأویل در این روایت، همان «معنای مقصود از آیات متشابه» باشد.¹⁸

البته، باید توجه داشت که هرچند این روایت ناظر به آیه هفتم سوره آل عمران است و در آن، از آیات متشابه سخن به میان آمده است، اما نباید واژه «تأویل» را در آن به آیات متشابه اختصاص داد و اطلاق روایت به قوت خود باقی است. به عبارت دیگر، بر اساس اطلاق این روایت، اهل بیت(ع) که مصداق کامل راسخان در علم اند، از تأویل تمام آیات محکم و متشابه قرآن آگاهند و علم آنان، به آگاهی از تأویل آیات متشابه منحصر نمی شود.

از جمله روایات دیگری که در آنها واژة «تأویل» برای معانی باطنی قرآن به کار رفته است، روایت زیر است:

امیرمؤمنان(ع) در احتجاج خویش با شخص ملحدی که مدّعی وجود اختلاف و تناقض در میان آیات قرآن بود، فرمود: ... برای این سخن از کتاب خدا شاهدی وجود دارد. آن هم سخن خدا درباره قصه قابیل، قاتل برادرش می باشد که فرمود: «از این رو، بر بنى اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس کس دیگر را نه به قصاص قتل کسى یا ارتکاب فسادى بر روى زمین بکشد، چنان است که همه مردم را کشته باشد. و هرکس که به او حیات بخشد، چون کسى است که همه مردم را حیات بخشیده باشد» (مائده: 32) حیات بخشی در این آیه، تأویلی در باطن خویش دارد که همچون ظاهر آن نیست و آن هم به معنای هدایت است؛ زیرا هدایت موجب حیات ابدی است و کسی که خداوند او را زنده بنامد، هرگز نمی میرد و تنها چنین است که خداوند او را از سرای رنج و محنت، به سرای آسایش و راحت منتقل می کند.¹⁹

چنان که ملاحظه می شود، در آیه سی و دوم سوره مائده، به دنبال بیان داستان کشته شدن هابیل به دست برادرش قابیل، به ظاهر از مرگ و زندگی مادی و ظاهری سخن به میان آمده و کشتن به ناحق یک انسان، به منزلة کشتن تمام انسان ها و زنده نمودن یک انسان نیز به منزلة زنده نمودن تمام انسان ها تلقی شده است. اما امام باقر(ع)، حیات بخشی را در آیه به معنای هدایت [و متقابلاً کشتن را به معنای گمراه کردن] می گیرد و آن را معنای بطنی و تأویلی آیه به حساب می آورد. پس در این روایت، واژه «تأویل» برای «معنای بطنی آیات قرآن» به کار رفته است.

در برخی دیگر از روایات، به تطبیق تأویل بر بطن قرآن تصریح شده است. به عنوان نمونه، فضیل بن یسار گوید:

از امام باقر(ع) دربارة این روایت که: «هیچ آیه ای وجود ندارد، جز آنکه دارای ظاهر و باطنی است، و هیچ حرفی در آن وجود ندارد، جز آنکه دارای حدّ و مطّلعی است.»، پرسیدم: مراد از ظاهر و باطن چیست؟ فرمود: قرآن ظاهری دارد و باطنی که باطن آن همان تأویل آن است. برخی از آن، گذشته است و برخی دیگر از آن هنوز نیامده است. قرآن همچون ماه و خورشید در جریان است. هرگاه تأویل آیه ای از آن برسد بر مردگان جاری می شود، همان گونه که بر زندگان جاری می شود. خداوند تعالی فرمود: «تأویل آن را جز خداوند و راسخان در علم کسی نمی داند.» (آل عمران: 7) و ما از تأویل آن آگاهیم.²⁰

در روایت فوق، امام باقر(ع) به صراحت، بطن قرآن را همان تأویل آن شمرده است. البته همان گونه که پیداست، مراد از بطن در این روایت، مصادیقی از آیات است که در طول زمان محقق می شود. اما هرچه باشد، این غیر از آن حقیقت خارجی و عینی و لوح محفوظ قرآن کریم است که مورد نظر علامه طباطبایی بود.

البته در برخی دیگر از روایات واژه تأویل برای مطلق معانی باطنی ـ اعم از معانی طولی یا مصادیق جریی و ... ـ به کار رفته است، از جمله آنهاست روایت اول از روایاتی که در ذیل بدانها اشاره می شود.

حاصل آنکه، تأویل قرآن معنایی عام و کلی دارد که به عمومیت معنایی خود، مصادیق غیرتنزیلی قرآن، معنای مقصود از آیات متشابه، معانی پنهان تمامی آیات قرآن و حقیقت خارجی و لوح محفوظی کتاب الهی را شامل می شود، و منحصر کردن معنا و مقصود از آن، به یکی از موارد فوق وجهی ندارد. در این زمینه، غیر از آیة هفتم سوره آل عمران، می توان از آیاتی یاد کرد که خداوند در آنها، به تدبّر و تفکر در قرآن فرمان داده است.²¹ این مسئله نشان می دهد که قرآن کریم افزون بر ظواهری که به راحتی از آن فهمیده می شود، دارای بواطنی است که تنها با تأمل و تدبّر و تفکر می توان به برخی از مراتب آن رسید. همچنین آیاتی که بر این مطلب دلالت می کند که حکم همه چیز در قرآن بیان شده است.²² با توجه به اینکه مسلماً در ظاهر قرآن، حکم همه چیز نیامده است، معلوم می شود که این آیات ناظر به باطن قرآن اند.

الف. روایات دال بر مراتب متعدد معنایی قرآن کریم

اما روایاتی که بر وجود باطن یا بواطنی برای آیات نورانی قرآن کریم دلالت دارند، نیز فراوان و متعددند. می توان آنها را به چند دسته تقسیم کرد:²³ دسته اول: روایاتی که صریحاً بر وجود معانی ظاهر و باطن برای قرآن تأکید کرده اند. این دسته روایات، فراوان اند. در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می شود:

روایت اول

از امیر مؤمنان علی(ع) نقل شده است که فرمود: شنیدم از رسول خدا(ص) که می فرمود: آیه ای از قرآن نیست، مگر آنکه دارای ظاهر و باطن است و هیچ حرفی نیست، مگر آنکه دارای تأویل است و تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند.²⁴

نکات

ظاهر روایت آن است که واژة «تأویل» در آن، به معنای «معنای باطنی» به کار رفته است. بر این اساس، باید گفت: در این روایت، ابتدا برای هریک از آیات، و سپس در مقام ترقی، برای هریک از حروف قرآن ظاهر و باطنی شمرده شده است. تنها راسخان در علم می توانند از مراتبی از باطن قرآن آگاهی یابند. البته، بر اساس روایات دیگری که به برخی از آنها اشاره خواهد شد، علم به تمام بواطن قرآن، تنها مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است که مصداق کامل راسخان در علم اند.

روایت دوم

ابن مسعود از رسول خدا(ص) روایت کرده است که فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است و هر آیه ای از آن دارای ظاهر و باطن است.²⁵

نکات

این حدیث از صحیح ابن حبّان است. وی همه راویان احادیث منقول در این کتاب را به عدالت، صداقت، عقل، علم و دوری از تدلیس می شناسد. در نتیجه، این حدیث نزد اهل سنت از احادیث معتبر به حساب می آید.

در این روایت، از نزول قرآن بر هفت حرف سخن به میان آمده است. احادیث نزول قرآن بر هفت حرف، بیشتر در کتب روایی اهل سنت نقل شده و برخی برای آن ادعای تواتر کرده اند.²⁶ در تفسیر این دسته از روایات نیز نزدیک به چهل قول در میان آنان وجود دارد.²⁷ البته، این دسته از روایات، در کتب روایی شیعی از امامان معصوم(ع) نیز نقل شده است.²⁸ در مقابل، در برخی از روایات شیعی ایدة نزول قرآن بر هفت حرف تکذیب گشته، و در برخی دیگر از آنها، ضمن تأیید اجمالی این سخن، معنای درستی برای آن بیان شده است. روایتی که در آن، این مسئله مورد تکذیب قرار گرفته است، روایت ذیل است:

فضیل بن یسار می گوید:

به امام صادق(ع) عرض کردم: مردم می گویند که قرآن بر هفت حرف نازل شده است. فرمود: دشمنان خدا دروغ گفتند، ولکن قرآن بر حرف واحد و از جانب خدای واحد نازل شده است.²⁹

و از جمله روایات مؤید نیز می توان به روایت ذیل اشاره کرد:

حماد بن عثمان می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: احادیث مختلفی از شما به ما می رسد. فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. کمترین حقی که امام دارد، این است که به هفت صورت فتوا دهد. سپس، فرمود: «این عطاى بى‏حساب ماست، [به هرکس خواهى‏] بى‏حساب ببخش و [از هرکس خواهى‏] دریغ کن.»( ص: 39) ³⁰

ظاهراً بهترین جمع در این زمینه، سخن فیض کاشانی در مقدمه تفسیر صافی است که فرموده: جمع بین این روایات آن است که بگوییم: روایات مثبِت، از نزول قرآن بر هفت قسم «امر، نهی، حلال، حرام، محکم، متشابه و امثال»، چنان که در برخی روایات وارد شده است، یا هفت قسم «امر، نهی، وعده، وعید، جدل، قصص و امثال» چنان که در برخی دیگر از روایات آمده است و هفت بطن، که روایت فوق ناظر به آن است، و هفت لهجه سخن می گویند. (زیرا دلیل نزول قرآن بر هفت حرف، در برخی از روایات آن، توسعه بر امت و اصناف مختلف آنها از قبیل شهری و روستایی، بی سواد، باسواد، پیر و جوان و... شمرده شده است، این تعلیل بیشتر با جواز قرائت قرآن به لهجه های مختلف سازگار است.) و روایات نافی، نزول قرآن بر هفت قرائت را انکار می کنند.³¹

روایت سوم

رسول خدا(ص): قرآن بر هفت حرف نازل شده است. هر آیه از آن، ظاهر و باطنی دارد. برای هر حدّی از آن هم مطّلعی است.³²

نکته: جمله اخیر این روایت برای هر حد، یعنی ـ بر اساس یک تفسیر، برای هر کدام از ظاهر و باطن، مطّلعی قائل شده است. مَطلع یا مُطَّلَع، اسم مکان از باب ثلاثی مجرد یا باب افتعال، به معنای محل طلوع یا مکان مرتفعی است که برای کسب اطلاع از آن بهره می برند. بر این اساس، معنای جملة اخیر روایت این می شود که برای هر کدام از ظاهر و باطن قرآن، موقعیتی بالاتر و فراتر است. این دو از آن خاستگاه برخاسته اند. اگر کسی که در آن مقام و موقعیت قرار گیرد، به خوبی بر ظاهر و باطن آن، اشراف یافته و از آن مطّلع می شود.

روایت چهارم

رسول خدا(ص) می فرماید: قرآن ظهری دارد و بطنی، و بطن آن هم بطنی تا هفت بطن.³³

نکته: سیدحیدر آملی، پس از بیان حدیث فوق، چنین ادامه داده است: «و در روایتی آمده است که تا هفتاد بطن و در روایتی دیگر تا هفتاد هزار بطن.³⁴ اما روایتی که دال بر وجود هفتاد یا هفتاد هزار بطن برای قرآن باشد، در مجامع روایی پیدا نشد. البته طریحی نیز در مجمع البحرین چنین گفته است: «روایت شده است که هیچ حرفی از حروف قرآن نیست، مگر آنکه دارای هفتاد هزار معناست».³⁵

روایت پنجم

امام علی(ع) می فرماید: هیچ آیه ای نیست، مگر اینکه چهار معنا دارد: ظاهر، باطن، حد و مطلع. پس ظاهر، تلاوت است و باطن، فهم؛ و حد، احکام حلال و حرام است و مطلع، آنچه خداوند به سبب اینها از بندگانش خواسته است.³⁶

نکات

در این روایت، برای هر آیه از آیات قرآن، چهار معنای ظاهر، باطن، حد و مطلع شمرده شده است.

گرچه ظاهر به تلاوت تفسیر شده است، اما از آنجا که ظاهر از اقسام و مراتب معنا شمرده شده، معلوم می شود که مراد از تلاوت، معنای ظاهری قرآن است که با تلاوت فهیمده می شود، نه الفاظ و کتابت قرآن. همچنین مراد از فهم، راهیابی به باطن آن معانی ظاهری است.

علّامه طباطبائی، ضمن نقل این روایت در تفسیر شریف المیزان، بر این باور است که مراد از حد، معارف ظاهر یا باطن قرآن است که در اوائل و یا اواسط فهمیده می شود. مراد از مطلع نیز باطن متصل به آن حد است که مراد واقعی خداوند از آن به حساب می آید. درواقع ایشان، حدّ و مطّلع را تقریباً تعبیر دیگری از ظاهر و باطن شمرده است.³⁷ روایت سوم که طبق آن رسول خدا(ص) فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است و هر آیه از آن ظاهر و باطنی دارد و برای هر حدّی از آن هم مطّلعی است»، می تواند شاهدی برای نظر ایشان محسوب شود.

روایت ششم

جابر بن یزید جعفی می گوید: از امام باقر(ع) از تفسیر آیه ای از قرآن پرسیدم. ایشان پاسخی به من داد. بار دیگر پرسیدم، پاسخی دیگر فرمود. عرض کردم: فدایت شوم! پیش از این، پاسخ دیگری به من می دادید. فرمود: ای جابر! همانا قرآن باطنی دارد، و باطن آن هم باطنی. و ظاهری دارد و ظاهر آن هم ظاهری. ای جابر! چیزی از عقل های مردمان دورتر از تفسیر قرآن نیست. [گاهی] آیه ای اول آن درباره چیزی است و آخر آن دربارة چیزی [دیگر]. در عین حال، کلامی است دارای اتصال که به صورت های گوناگون قابل صرف است.³⁸

نکات

معنای این جمله از روایت که فرمود: «همانا قرآن باطنی دارد، و باطن آن هم باطنی. و ظاهری دارد و ظاهر آن هم ظاهری»، این است که اولاً، معانی قرآن به یک ظاهر و یک باطن منحصر نمی شود و ثانیاً، ظاهر و باطن آن هم نسبی است، بدین معنا که یک بطن، نسبت به ظَهر خود بطن است و همو نسبت به بطن خود ظَهر است. مراد از تفسیر قرآن در اینجا، همان تأویل قرآن است که به بیان معانی باطنی قرآن اشاره دارد. در نتیجه، تعبیر «چیزی از عقل های مردمان دورتر از تفسیر قرآن نیست»، بدین معنا نیست که افراد غیرمعصوم، حق تفسیر کردن قرآن را ندارند، بلکه بدین معناست که این افراد، نمی توانند به تمام معانی باطنی قرآن آگاه شوند.

این روایت به تأویل عرضی قرآن کریم هم اشاره دارد؛ بدان معنا که قرآن کریم بر اساس معانی مختلف واژگان، یا تراکیب مختلف نحوی و...، معانی متعدد در عرض یکدیگر را برمی تابد که تمام آنها مقصود خداوند هستند، مگر آن دسته از معانی که یا با قواعد زبان عرب سازگار نباشد و یا با اصول و قواعد قرآنی.

ب. روایاتی که خصوصیاتی را برای ظاهر یا باطن قرآن بیان کرده است

روایت اول

حمران بن اعین گوید: از امام باقر(ع) درباره ظاهر و باطن قرآن پرسیدم. فرمود: ظاهر آن کسانی هستند که قرآن دربارة آنها نازل شده است و باطن آن هم کسانی هستند که مثل آنان رفتار کرده اند. در نتیجه، آیاتی از قرآن که درباره آنان نازل شد، درباره ایشان نیز جاری می شود.³⁹

در این روایت، «ظاهر» به معنای مصادیق شأن نزولی، و «باطن» به معنای افراد دیگری که عمل آنان، شبیه عمل افراد دسته اول است. در نتیجه، آیه شریف نسبت به آنان هم جاری شده و بر آنان هم تطبیق می کند، معنا شده است. ولی باید توجه داشت که این تفسیر، خود از باب تعیین مصداق برای ظاهر و باطن است. معنای این دو واژه، آن چنان که در پی می آید، منحصر در مصادیق تنزیلی و تطبیقی نیست.

روایت دوم

فضیل بن یسار می گوید: از امام باقر(ع) درباره این روایت که: «آیه ای در قرآن نیست، مگر اینکه ظاهر و باطنی دارد، و حرفی در آن نیست، مگر آنکه حدّی دارد و هر حدّی نیز دارای مطلعی است.»، پرسیدم که مراد از ظاهر و باطن چیست؟ فرمود: ظاهر آن تنزیل آن است و باطن آن هم تأویل آن. برخی از مصادیق آن محقق شده و برخی نیز هنوز نیامده است. قرآن همچون خورشید و ماه در جریان است. هرگاه موردی از تأویل آن محقق شود، قرآن بر آن واقع می شود. خداوند تعالی فرمود: «و از تأویل آن آگاهی ندارد جز خدا و راسخان در علم» [ما از تأویل آن آگاهیم.]⁴⁰

نکات

همه رجال واقع در سند این روایت، از افراد موثق اند. از این روایت به دست می آید که صدور روایت نبوی درباره وجود ظهر و بطن برای آیات کریمه قرآن، در زمان امام باقر(ع) قطعی بوده است. ازاین رو، فضیل از اصل صدور این روایت از امام(ع) سؤال نمی کند و امام هم ضمن تأیید ضمنی صدور آن، معنای ظهر و بطن را بیان فرموده است.

در این روایت، بطن قرآن همان تأویل قرآن بیان شده است و این مسئله بیانگر این است که نباید تأویل قرآن را منحصر در حقیقت ام الکتابی قرآن دانست، بلکه مصادیق و معانی پنهان آیات قرآن نیز تأویل آن محسوب می شوند.

بر اساس این روایت و همچنین آیه هفتم سورة مبارک آل عمران، آگاهی از مصادیق و معانی پنهان تأویل قرآن، مخصوص راسخان در علم است و به میزان فزونی یا کاستی این رسوخ، آن آگاهی نیز افزایش یا کاهش می یابد. آگاهی از تمام مصادیق و معانی پنهان آیات قرآن کریم، تنها مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، این مخاطبان اصلی قرآن ، است. امام باقر(ع) می فرماید: «هیچ کس نمی تواند مدعی شود که تمام قرآن ظاهر و باطن آن را جمع کرده است ، جز اوصیاء».⁴¹

در این روایت، جری و تطبیق از مصادیق تأویل و بطن قرآن شمرده شده است؛ چنان که در برخی دیگر روایات، معانی پنهان آیه به عنوان تأویل شمرده شده است. در مجموع، می توان گفت: مراد از ظاهر قرآن، همان مفاد تنزیلی آیات است که از ظاهر آن به دست آمده است و بر قراین سیاقی و نزولی متکی است. مراد از باطن و تأویل نیز بعد جاری و پویای بیانات قرآنی است که در پس پرده ظاهر آیات واقع است. این جریان و پویایی دریک تقسیم کلی، بر دو نوع است: جریان معنای ظاهری در گذر زمان و دربارة مصادیق و افراد معمولاً از این قسم، تعبیر به «جری و تطبیق» می شود و جریان در مراتب مختلف معنایی، که از معنای ساده و ابتدایی آغاز می شود و در معانی پیچیده و پنهان (معانی باطنی) ادامه می یابد.

البته هر دوی اینها، یعنی هم افراد و مصادیق، و هم معانی جاری در پس پرده ظاهر و تنزیل، می توانند متکثر و بی شمار باشند.

ج. روایاتی که ضمن خبر از وجود ظاهر و باطن برای قرآن، معنای بطنی آیه ای از آن را نیز بیان کرده است

روایت اول

عبدالله بن سنان از ذریح محاربی نقل می کند که به امام صادق(ع) عرض کردم: خداوند در کتاب خویش، مرا به چیزی فرمان داده است و دوست دارم که از آن آگاهی یابم. امام(ع) فرمود: آن چیست؟ عرض کردم: این سخن خدا که: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» (حج: 29). فرمود: مراد از «لیَقْضُوا تَفَثَهُمْ»، ملاقات با امام است و منظور از «لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» انجام مناسک.

عبدالله بن سنان گوید: پس من نزد امام صادق(ع) رفتم و عرض کردم: فدایت شوم، [منظور از] سخن خدا: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» [چیست]؟ فرمود: گرفتن شارب، کوتاه کردن ناخن و امثال این امور. عرض کردم: فدایتان شوم، ذریح محاربی از قول شما برایم نقل کرده است که شما فرمودید: مراد از «لیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» ملاقات با امام است و منظور از «لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» انجام مناسک! امام(ع) فرمود: ذریح راست گفت و تو نیز راست گفتی. همانا قرآن ظاهری دارد و باطنی، و چه کسی تحمل چیزی را دارد که ذریح تحمل می کند؟⁴²

نکات

سند این روایت صحیح است. از این روایت به دست می آید، برخی از معانی باطنی آیات به گونه ای است که بسیاری از افراد، نه تنها توان فهم آنها، بلکه تحمل شنیدن آنها را نیز ندارند. و از این رو، امامان معصوم(ع) نیز این دسته از بواطن قرآنی را تنها برای افراد انگشت شماری از خواص خود بیان می کردند. از این جمله حضرت که فرمود: «مَنْ یَحْتَمِلُ مَا یَحْتَمِلُ ذَرِیحٌ؟» به دست می آید که در میان اصحاب امام صادق(ع)، افرادی که ظرفیت تحمل معانی باطنی قرآن را داشته باشند، بسیار نادر و انگشت شمار بودند.

روایت دوم

محمد بن منصور می گوید: از عبد صالح یعنی امام کاظم یا امام رضا‡ درباره این سخن خدا که فرمود: «[قل] إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ...» (اعراف: 33)⁴³ پرسیدم. فرمود: قرآن ظاهری دارد و باطنی. پس همة چیزهایی که در قرآن حرام شده است، ظاهر آن است و باطن آن پیشوایان ستم اند، و همة آنچه در کتاب خدا حلال شده است، ظاهر آن است و باطن آن هم پیشوایان حق اند.⁴⁴

نکات

محمد بن منصور از امام کاظم یا امام رضا‡ نقل روایت کرده است.⁴⁵ بنابراین، مراد از «عبد صالح» در این روایت نیز یکی از این دو امام بزرگوار می باشد. در این روایت، امام(ع) استفاده لطیفی از آیه شریف «ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ» نموده و آن را ناظر به ظاهر و باطن قرآن دانسته است.

در این روایت، باطن تمام محرمات الهی پیشوایان جور، و باطن تمام محللات، پیشوایان حق محسوب شده اند. این نوع تأویل و تطبیق در بسیاری از روایات دیگر نیز انجام شده است. مثلاً، عناوینی همچون ذکر، ایمان، عدل، قسط و ... بر پیامبر خدا، امیرمؤمنان و اهل بیت(ع) و تعابیری همچون کفر، فسوق، عصیان، فحشاء، منکر و... هم بر دشمنانشان تطبیق گردیده است.⁴⁶ باید توجه داشت که اولاً، تطبیق صفات و ویژگی ها بر افراد، ریشه در خود قرآن دارد؛ زیرا خداوند در سوره مبارک بقره می فرماید: «نیکی آن نیست که روی خود را به سمت مشرق و مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که به خدا و روز واپسین ایمان آورد و...» (بقره: 177)؛ در سوره طلاق نیز می فرماید: «همانا بر شما ذکری نازل کردیم، فرستاده ای که آیات روشن الهی را بر شما تلاوت می کند...» (طلاق: 10 و 11). ثانیاً، شاید سرّ این کار آن باشد که فضایل انسانی و نفسانی در پیشوایان عدالت تجسم یافته و متقابلاً، رذایل اخلاقی در پیشوایان جور ریشه دوانده و جزء حقیقت و ذات آنها گشته است. ازاین رو، دسته اول حقیقت فضایل و دسته دوم حقیقت رذایل را تشکیل می دهند.

د. روایاتی که معانی و مصادیقی برای آیات قرآن کریم بیان کرده که از ظاهر قرآن به دست نمی آید

این دسته از روایات فراوان است. مرحوم علامه مجلسی در جلد 23 و 24 بحار الانوار، حدود هزار و پانصد روایت نقل کرده است. در این روایات معانی ای برای آیات قرآن بیان شده است که از ظاهر لفظ به دست نمی آید. در اینجا به دو نمونه از این روایات اشاره می شود:

روایت اول

روایت ذیل را مرحوم صدوق در معانی الاخبار ذکر کرده است:

عبدالله بن سنان می گوید: از امام صادق(ع) درباره «بسم الله الرحمن الرحیم» پرسیدم. فرمود: «باء» آن بهاء خداست و «سین» آن سناء خدا، «میم» آن مجد خدا ـ و بر اساس برخی از روایات، ملک خدا ـ و «الله» معبود هر چیزی است و «الرحمن» نسبت به همه عالم و «الرحیم» تنها نسبت به مؤمنان.⁴⁷

روایت دوم

علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل می کند که درباره سخن خداوند «بگو: به من خبر دهید اگر آب مورد بهره‏بردارى شما [چون آب رودها، چشمه‏ها، سدها و چاه‏ها] در زمین فرو رود، [تا آنجا که از دسترس شما خارج گردد]، پس کیست که برایتان آب روان و گوارا بیاورد‏» (ملک: 30) فرمود: هنگامی که امام شما غایب شود، چه کسی امام جدیدی برای شما می آورد؟⁴⁸

از این قبیل است، روایاتی که خبر می دهد حضرت علی(ع) در تفسیر هر حرفی از حروف «الحمد»، یک ساعت تمام سخن گفته⁴⁹ یا فرموده است: «اگر بخواهم هفتاد شتر از تفسیر فاتحة الکتاب بار خواهم نمود».⁵⁰ و یا آنکه شرح معانی «الف» فاتحه، بار چهل شتر خواهد شد؛⁵¹ زیرا معلوم است که این مطالب را از دلالت های ظاهری «الحمد» و «فاتحه» نمی توان به دست آورد.

ه‍ . روایاتی که گویای آن است که ثلث یا ربع قرآن درباره اهل بیت(ع) و ثلث یا ربع دیگر آن درباره دشمنان ایشان نازل شده است

روایات فراوانی در کتاب های شیعه و سنّی بیان شده است و گویای آن است که ثلث یا ربع قرآن دربارة اهل بیت پیامبر اکرم(ع) و ثلث یا ربع دیگر آن دربارة دشمنان ایشان نازل شده است. این روایات، با توجه به اینکه ثلث یا ربع قرآن بر حسب دلالت های ظاهر آن دربارة اهل بیت(ع) یا دشمنان آنان نیست، دلالت التزامی دارد بر اینکه قرآن کریم غیر از دلالت های ظاهر آن، دلالت های باطنی دیگری نیز دارد و با توجه به آن، ثلث یا ربع آن دربارة اهل بیت(ع) و ثلث یا ربع دیگر آن، دربارة دشمنان آنان نازل شده است. نمونه این روایات چنین است:

روایت اول

امام باقر(ع) فرمود: قرآن درباره چهار چیز نازل شده است: یک چهارم آن درباره ما، یک چهارم آن درباره دشمن ما، یک چهارم آن درباره سنت ها، و یک چهارم آن هم درباره واجبات و احکام.⁵²

روایت دوم

اصبغ بن نباته گوید: از امیرمؤمنان(ع) شنیدم که فرمود: قرآن در سه بخش نازل شده است: یک سوم آن درباره ما و دشمن ما، یک سوم آن درباره سنت ها و مَثَل ها و یک سوم هم درباره واجبات و احکام.⁵³

و. روایاتی که ضمن بیان معنای ظهری و بطنی برخی آیات، معنای بطنی را مصداق تأویل قرآن شمرده است

ششمین دسته از روایات دلالت کننده بر مراتب معنایی قرآن کریم، روایاتی هستند که ضمن بیان معنایی بطنی برای برخی از آیات، تعبیر تأویل را برای آن معانی باطنی به کار برده اند. در ذیل دو نمونه از این روایات بیان می شود:

روایت اول

عمر بن مریم گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند پرسیدم که می فرماید: «و کسانى که هر آنچه را خداوند به پیوستن آن فرمان داده مى‏پیوندند...». فرمود: از جمله آنها پیوستن با خویشان است، و نهایت تأویل آن پیوستن تو با ما است.⁵⁴

در این روایت شریف، هم به یکی از سطوح آغازین آیه، یعنی بحث صلة رحم و هم به یکی از مراتب نهایی آن، یعنی پیوستن با امام اشاره شده و تعبیر «غایة تأویلها» برای معنای دوم به کار رفته است.

روایت دوم

فضیل بن یسار گوید: به امام باقر(ع) عرض کردم: مراد از سخن خداوند در قرآن چیست که می فرماید: «و هر کس نَفْسی را زنده کند، پس گویا همة مردم را زنده کرده است؟» فرمود: [او را] از سوختن یا غرق شدن [نجات دهد]. عرض کردم: اگر او را از گمراهی به سمت هدایت بکشاند چه؟ فرمود: آن [معنا] تأویل بزرگ تر آن است.⁵⁵

ظاهراً فضیل بن یسار، آن معنای تأویلی را با واسطه از اهل بیت(ع) شنیده بود و از نسبت دادن چنین معنایی به آیه تعجب کرده بود و با این پرسش، خواهان تأیید صحت شنیده های خود بود. امام(ع) نیز در پاسخ وی، ابتدا به معنای ظاهری آیه اشاره می کند و هنگامی که او معنای مورد نظر خویش را از آن حضرت می پرسد، حضرت آن را به عنوان تأویل برتر آیه به حساب می آورد. بدین صورت، فضیل پاسخ خویش را دریافت می کند.

ز. روایاتی که خبر می دهد خداوند کلامش را سه قسمت کرد ه است

روایاتی وجود دارد که خبر می دهد خداوند کلامش را سه قسمت کرده است: قسمتی از آن چنین است که جز خدا و فرشتگان و راسخان در علم، کس دیگری از آن آگاهی ندارد، و حتی کسانی که از صفای ذهن و لطافت حس نیز برخوردار باشند، یارای فهم آن را ندارند و یا می گوید: کتاب خدا بر چهار چیز بنا شده است: بر عبارت، اشارت، لطایف، حقایق و فهم. لطایف را به اولیا و فهم حقایق را به پیامبران(ع) اختصاص می دهد.⁵⁶

ح. روایاتی که در آنها قرآن به دریایی عمیق تشبیه شده است که افراد عادی به قعر آن نمی رسند

از جمله این روایات، فرمایش امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغه است که در وصف قرآن می فرمایید: «قرآن ...دریایی است که کسی به قعر آن نمی رسد».⁵⁷ همان حضرت در خطبه دیگری دربارة قرآن می فرماید: «فَهُو ...بَحْرٌ لَا یَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُون»‏.⁵⁸ «نزف» در لغت به معنای کشیدن آب چاه به صورت کامل آمده است. در نتبجه، معنای روایت شریف این است که مردم نمی توانند به قعر معانی قرآن دست یافته و همه آنچه را که قرآن بر آن دلالت دارد، بفهمند.

ط. روایاتی که قرآن را مَثَل دانسته است

روایاتی وجود دارد که قرآن را مَثَلی برای حقایق ماورایی شمرده است. این تعبیر نیز به روشنی از وجود معانی باطنی برای قرآن خبر می دهد. روایت ذیل به عنوان نمونه ارائه می شود:

امام صادق(ع) در نامه ای فرمود:

...و قرآن مَثَل هایی است برای کسانی که اهل علم اند، نه برای دیگران، و برای کسانی که آن را تلاوت می کنند، آن چنان که سزاوار تلاوت است. ایشان همان کسانی هستند که به آن ایمان می آورند و آن را می شناسند. اما غیر از ایشان، چقدر قرآن برایشان مشکل است و چقدر از راه دل های ایشان دور است! از این رو، رسول خدا(ص) فرمود: چیزی از تفسیر قرآن، از دل های مردان دورتر نیست.⁵⁹

نتیجه گیری

بر اساس آنچه گذشت، نکات زیر به دست می آید:

عارفان مسلمان بر وجود مراتب متعدد معنایی برای قرآن کریم اتفاق نظر دارند. از این مسئله، به عنوان یکی از مبانی تأویل عرفانی بهره می برند. برخی از آیات قرآن کریم نیز بر وجود مراتب متعدد معنایی برای قرآن دلالت می کند.

این مسئله از منظر روایات اهل بیت(ع) نیز امری مسلّم است. ده ها روایت بر این مطلب دلالت می کند. افزون بر این، از روایات مذکور، نکات دیگری نیز استفاده می شود که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود.

در برخی از روایات مزبور همچون روایت چهارم از دسته اول، بر وجود هفت بطن برای آیات تصریح شده است. مراد از عدد هفت در این روایات، می تواند همان عدد خاص باشد، چنان که احتمال دارد منظور از آن، فراوانی معانی باطنی باشد و عدد هفت موضوعیتی نداشته باشد.

در برخی از روایات، همچون روایت دوم و سوم از دسته اول، از نزول قرآن بر هفت حرف سخن به میان آمده است. یکی از معانی محتمل برای این روایات، همان است که آیات قرآن از هفت بطن برخوردارند. چنان که این روایات معانی دیگری را نیز برمی تابند.

روایتی که در آن از وجود هفتاد یا هفتاد هزار بطن، برای آیات قرآن سخن رفته باشد، در مجامع روایی پیدا نشد، هرچند برخی از عارفان مسلمان، و یا ارباب لغت از وجود چنین روایاتی خبر داده اند.

در موارد متعددی از روایات، تعبیر «تأویل» برای معانی باطنی آیات قرآن به کار رفته است. مثل روایت اول از دسته اول و روایات دسته ششم، و گاهی هم این تعبیر برای مصادیق متعدد آیات، که در طول زمان محقق می شود، استفاده شده است. مثل روایت دوم از دسته دوم.

در برخی از روایات، مراد از بطون آیه، معانی عرضی آیات است. همچون روایت ششم از دسته اول. در برخی دیگر از آنها، مراد از بطون آیه، مصادیق متعدد آن در طول زمان است که اصطلاحاً از آن به «جری و تطبیق» یاد می شود. مثل روایات دسته دوم، چنان که گاهی تعبیر معنای بطنی برای معانی طولی آیات به کار رفته است. مثل روایت ذریح محاربی.

با توجه به دو نکته فوق و با توجه به اینکه در برخی از روایات همچون روایت دوم از دسته دوم، بطن قرآن تأویل قرآن دانسته شده است، می توان گفت تأویل قرآن گاهی برای معانی طولی آیات، زمانی برای معانی عرضی آنها و در مواردی برای مصادیق متعدد محقق شده در طول زمان برای آیات قرآن به کار می رود.

پی نوشت ها:

¹. سهل بن عبدالله تستری، تفسیر التستری، ص 98.

². محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج 3، ص 525.

³. ابن عربی، الفتوحات المکیة (چهارجلدی)، ج 1، ص 187. وی همچنین در ج 3، ص 94 نیز به این مطلب اشاره کرده است.

⁴. «و قد علم أن ألسنة الشرائع الإلهیة إذا نطقت فی الحق تعالى بما نطقت به إنما جاءت به فی العموم على المفهوم الأول و على الخصوص على کل مفهوم یفهم من وجوه ذلک اللفظ، بأى‏ لسان کان فی وضع ذلک اللسان». ابن عربی، فصوص الحکم، فص حکمة سبوحیه فی کلمة نوحیه، ص 68. همچنین ر.ک: همان، فص حکمه علویه فی کلمة موسویه، ص 205.

⁵. عبدالرزاق کاشانی، شرح فصوص الحکم، ص 55 ـ 56. همچنین ر.ک: همان، ص 313.

⁶. مولوی، مثنوی معنوی، دفتر سوم.

⁷. همان.

⁸. سید حیدر آملی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم، ج 1، ص302 ـ 306. وی همچنین در نص النصوص، ص 12 و 72 و جامع الاسرار و منبع الانوار، ص 104، 530 و 610 به این مطلب اشاره کرده است.

⁹. امام خمینی، تعلیقه بر مصباح الانس، ص 18.

¹⁰. در علم اصول این مسأله مطرح است که آیا استعمال لفظ در بیش از معنای واحد جایز است یا نه. برخی آن را ممتنع می دانند ولی حق آن است که این مساله ممکن و بلکه واقع شده است و تمام ادله دسته اول مخدوش است.

¹¹. عموم المجاز اصطلاحی اصولی و بدین معناست که لفظی در معنای عامی استعمال شود؛ به گونه ای که آن معنای عام بر معنای حقیقی ومجازی لفظ، هر دو منطبق شود. ر.ک: غلامحسین تبریزی، الاصول المهذبه، ص 14 و میرزا حبیب الله رشتی، بدائع الافکار، ص 274.

¹². محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 3، ص 64.

¹³. سیدمحمدحسین طباطبایی، قرآن در اسلام، ص 21.

¹⁴. همان، ص 22 ـ 25.

¹⁵. ر.ک: محمد حسین طباطبائی، المیزان، ج 3، ص 48 ـ 54 و ج 19، ص 137.

¹⁶. عبدالله جوادی آملی، در مکتب استاد جوادی آملی، کیهان اندیشه، شماره 39، ص 4 ـ 7.

¹⁷. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 213.

¹⁸. ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج3، ص 69.

¹⁹. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 90، ص 116. ومیرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 241.

²⁰. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 23، ص 197.

²¹. از جمله ر.ک: ص: 29؛ نساء: 82؛ محمد: 24؛ مومنون: 68؛ بقره: 219؛ بقره: 266 و اعراف: 176.

²². از جمله ر.ک: نحل: 89؛ یوسف: 111؛ اسراء: 12؛ یس: 12 و نبأ: 29.

²³. جناب آقای علی اکبر بابائی در مقاله ای در مجلة معرفت، شمارة 26 با عنوان «بطن قرآن» شش دسته از این روایات را آورده است.

²⁴. محمد باقر مجلسی، همان، ج 33، ص 155.

²⁵. علی اکبر بابائی، بطن قرآن، مجله معرفت، شماره 26، ص 10.

²⁶. ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 23؛ سید محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 1، ص 21 و کنز العمال، ج 2، ص 49، 50، 52، 602 و 604.

²⁷. محمد محسن فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج 1، ص 59.

²⁸. از جمله در: محمد بن الحسن الصفار، بصائر الدرجات، ج 1، ص 196؛ سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء، ص 122 و محمد باقر مجلسی، همان، ج 31، ص 206 ـ 209.

²⁹. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 630.

³⁰. محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج 1،ص 12.

³¹. محمد محسن فیض کاشانی، همان، ج 1، ص 60 ـ 61.

³². همان، ص 31.

³³. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللئالی، ج 4، ص 107.

³⁴. سیدحیدر آملی، نص النصوص، ص 72 ؛ همو، جامع الاسرار و منبع الأنوار، ص 104، 530 و 610.

³⁵. طریحی، مجمع البحرین، ج 4، ص 313، ذیل ماده «جمع».

³⁶. محمد محسن فیض کاشانی، همان، ج 1، ص 31.

³⁷. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 3، ص 73 ـ74.

³⁸. محمد باقر مجلسی، همان، ج 89، ص 91.

³⁹. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 259.

⁴⁰. محمد بن الحسن الصفار، همان، ص 196، ح 7؛ محمد بن مسعود عیاشی، همان، ج 1، ص 11؛ محمد محسن فیض کاشانی، همان، ج 1، ص 29.

⁴¹. محمد بن الحسن الصفار، همان، ج 1، ص 193؛ محمد باقر مجلسی، همان، ج 89، ص 88.

⁴². شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 340 و محمد باقر مجلسی، همان، ج 89، ص 83.

⁴³. بگو: پروردگارم فقط کارهاى زشت را چه آشکارش باشد و چه پنهانش...‏ حرام کرده است‏.

⁴⁴. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 1، ص 374.

⁴⁵. سیدابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 275.

⁴⁶. ر.ک: محمد باقر مجلسی، همان، ج 24، ص 187، باب 52 و 286، باب 66.

⁴⁷. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 3. رجال سند این حدیث غیر از قاسم بن یحیی توثیق خاص دارند و او نیز از رجال کامل الزیارات و مشمول توثیق عام ابن قولویه است.

⁴⁸. محمدبن یعقوب کلینی، همان، ج 1، ص 340.

⁴⁹. محمدباقر مجلسی، همان، ج 89، ص 104.

⁵⁰. همان، ص 103.

⁵¹. سیدحیدر آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ج 1، ص 477.

⁵². محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 628.

⁵³. همان، ص 627.

⁵⁴. محمدبن مسعود عیاشی، همان، ج 2، ص 208.

⁵⁵. احمدبن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 232.

⁵⁶. محمدمحسن فیض کاشانی، همان، ج 1، ص 31؛ محمد بن حسین سلمی، حقائق التفسیر، ص 21.

⁵⁷. صبحی صالح، نهج البلاغه، خ 147.

⁵⁸. همان، خ 198.

⁵⁹. محمدباقر مجلسی، همان، ج 89، ص 100.

منابع

آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تصحیح علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.

آملی، سیدحیدر، المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز الحکیم، تهران، موسسه الطباعه و النشر، 1414 ق.

ـــــ ، جامع الاسرار، چ دوم، تهران، انجمن ایران شناسی فرانسه و انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.

ـــــ ، نص النصوص، مقدمه و تصحیح: هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، توس، 1367.

ابن عربی، محی الدین، فتوحات مکیه(4 جلدی)، بیروت، دار صادر، بی تا.

ـــــ ، فصوص الحکم، قم، الزهرا(س)، 1370.

احسائی، محمد بن زین الدین ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، قم، دار سید الشهداء للنشر، 1405 ق.

بابائی، علی اکبر، «باطن قرآن»، معرفت، شماره 26، پاییز 1377، ص 7-16.

برقی، محمد بن احمد بن خالد، المحاسن، تصحیح جلال الدین محدث،چ دوم، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ق.

تستری، ابومحمد سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، بیروت، منشورات محمد علی بیضون/دار الکتب العلمیه، 1423 ق.

جوادی آملی، عبدالله، «در مکتب استاد جوادی آملی»، کیهان اندیشه، ش 39.

خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مدینه العلم، 1403 ق.

سلمی، محمد بن حسین، حقائق التفسیر، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369.

سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات الرضی ـ بیدار ـ عزیزی، بیروت، بی تا.

شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1401ق.

صفار، محمد بن الحسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

ـــــ ، قرآن در اسلام، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1373.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375.

علم الهدی، سید مرتضی علی بن الحسین، تنزیه الانبیاء علیهم السلام، قم، دار الشریف الرضی، 1377.

علی بن حسام الدین، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1405 ق.

عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380.

غزالی ، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی تا.

فیض کاشانی، محمد محسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، الصدر، 1415 ق.

کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، چ سوم، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی، 1407 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، چ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق.

ملاصدرا، مفاتیح الغیب، تهران، موسسه تحقیقات فرهنگی، 1363.

موسوی خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، چ دوم، تهران، مؤسسه پاسدار اسلام، 1410 ق.

مولوی، جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران، امیرکبیر، 1371.