بعد تربیتی عرفان اسلامی

عرفان اسلامی در طی سده ها و قرون، به تدریج در زمینه آموزه های اسلامی رشد کرده و به درختی تنومند تبدیل شده است. این درخت بارور و خوش منظر، از خود جلوه ها و ابعاد مختلفی را نشان داده است. این جلوه ها و ابعاد بسط یافت و شاخه دوانید به طوری که هریک از آنها، به طور مستقل مورد توجه پژوهشگران عرفان اسلامی قرار گرفت.
بُعد تربیتی عرفان، یکی از این ابعاد است. از آنجا که عرفان اسلامی مقصد و مقصود خود را «قرب الی الله» و نیل و وصول به حق و معرفت او می داند، به ناچار می بایست شرایط و امکانات لازم برای سیر و سلوک و وصول را فراهم آورد. از این رو، برای تحقق این مقصود از جمله بر پیروی از خضر راه اصرار می ورزد؛ زیرا آن کس که خود منازل وصول را طی کرده باشد و راه و رسم این منازل را بداند، می تواند از تازه واردانِ وادی سلوک دستگیری کند و آنان را همچون راه بلدی خبره راهنمایی کرده، به مقصد برساند. گو اینکه مقصد عرفان مقصدی سترگ و البته با شکوه است. به یقین، سیر به سوی این مقصد با دشواری ها، سختی های طاقت فرسا و گاه ابهامات و پیچیده گی هایی همراه است. اگر استاد راه بر ظرایف راه، راهنما نباشد، چه بسا نوسالکانِ مقصد عشق به مقصد نارسیده، بسوزند و از ادامه راه باز مانند.
قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن         ظلماتست بترس از خطر گمراهی
پیر و استاد راه با دستوراتی که می دهد، تلقیناتی که القاء می کند، روش ویژه ای که فراروی سالک می نهد و بالجمله با نظارت روحی خود، سالک را اندک اندک عروج می دهد و سالک به فراخور استعداد و صفای باطن خود این منازل را طی کرده و در نهایت، به مقصد و مقصود نائل می آید. چنین نگرشی از اهمیت نقش استادی راه بلد و خبیر خبر می دهد.
در این شماره، نویسندة مقاله «استاد عرفان و معنویت، ضرورت و کارکردها» سعی کرده است به تبیین این امر بپردازد.
لازم به یادآوری است یافتن استاد توانا، آگاه و به دور از انانیت و غوغا و در عین حال، همراه با سالک از امور بسیار حساس در این مسیر است. باید از اساتید دروغین و خرقه پوشان انانیت زده و دکان داران آلوده، به شدت دوری جست که جز گمراهی و تباهی بهره ای نخواهد داشت. ازاین رو، در عرفان اسلامی شرایط ویژه ای ـ همچون متابعت کامل از شریعت ختمی، اطلاع از ضمایر و سرایر، وصول به حق و مانند آن ـ برای استاد راه معرفی کره اند.
به هر حال، عرفان اسلامی، تربیت و پرورش جان ها را هم در کنار عرفان عملی و نظری در دستور کار خود دارد. از این رو، این بعد تکمیل کننده ابعاد دیگر خواهد بود. عرفان هرگز نمی تواند از بخش عمل و تربیت تهی باشد، بلکه چنین پرورش عرفانی یکی از ارکان اصلی مجموعه عرفان شمرده می شود؛ زیرا به مدد آن سالک و واصل الی الله و عارف بالله معنا پیدا می کند و آثاری همچون عرفان نظری و عملی و ادبی را به ارمغان می آورد.
این بعد در طی سده ها، به تدریج به صورت سلسله های عرفانی ظاهر گشت که هر سلسله برای خود استاد خاص و دستورات ویژه داشته و روش منحصر به فردی را ارائه نموده است. برخی سلسله ها، همچون سلسلة ملاحسینقلی همدانی در پرورش انسان های والا و سالکان حقیقی نقش بسیار مثبتی داشته اند. در گذر زمان برخی سلسله ها پدید آمدند که در منش، روش اختصاصی و دستورات به انحراف کشیده شدند. این امر از دید محققان و بزرگان عرفان پنهان نمانده است و به صراحت زبان به اعتراض گشوده اند. جامی در نفحات الانس در ذیل عنوان احمد رفاعی، به برخی از اصحاب او اشاره می کند که معرفت و عرفانشان خلاصه می شود در داخل شدن در آتش و بازی با مارها و با نقدی تند بر آنها از این امور شیطانی به خدا پناه می برد.
روشن است همان معیارها که موجب پذیرش و گرایش به عرفان می شود، محک ردّ این گونه حرکات شیطانی خواهد بود. عرفانی که می خواهد بنده خدا و موحد پرورش دهد، با هر حرکت غیرتوحیدی و به دور از بندگی در هر لباسی که باشد، خواه در لباس عرفان و خواه در هر لباس دیگری سر ستیز دارد. به علاوه، گاه در مسیر پدیدار شدن سلسله ها غلظت سلسله چنان حکمفرما می شود که اصل مقصود به حاشیه رانده می شود. این امور آسیب هایی است که باید بدان توجه داشت. ازاین رو، در انتخاب استاد بسیار دقت نظر به کار برد.
این بعد از عرفان در گذر زمان، گاه در برخی سلسله ها آداب خاصی هم پیدا کرده است که به عنوان آداب و مستحسنات صوفیه مشهور گشته است. عزالدین محمود کاشانی، در باب پنجم مصباح الهدایة آدابی همچون خانقاه، خرفه، خلوت و چله نشینی و سماع را نام می برد. برخی از آداب جزء ضروریات و لوازم حتمی عرفان نیست. با توجه به این امور، لازم است این بعد عرفان آسیب شناسی جدی شود که خود نشان دهنده پیچیدگی و عظمت آن است.

سردبیر