انوار معرفت

در یهودیت و اسلام، توکل یکی از ارزش‌های اخلاقی کلیدی است. خواجه عبدالله انصاری (۳۹۶-۴۸۱ ق)، عارف مسلمان، در «منازل السائرین» و بحیا بن‌باقودا، عارف یهودی هم‌دوره‌اش، در «الهدایة الی فرائض القلوب»، این مفهوم را بخشی از سلوک معنوی دانسته‌اند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که هر دو عارف، با وجود اشتراک در مفهوم کلی توکل، در جایگاه و توضیح آن اختلاف دارند. خواجه توکل را بیست و هفتمین مرحله سلوک می‌بیند، اما بحیا آن را چهارمین فصل از ده فصل مرتبط با محبت الهی قرار داده است. خواجه، بر اساس متون دینی و احادیث، سه سطح توکل را برای عموم سخت و برای اهل معرفت آسان می‌داند و هدفش را شناخت توأم با توکل معرفی می‌کند. در مقابل، بحیا با توضیحات گسترده و تأثیر از منابع اسلامی، بر عقل، کتاب و سنت تأکید دارد و کسی را که به غیر خدا تکیه کند، به وام‌گیرنده تشبیه می‌کند. او ناآگاهی به خدا، صفاتش، شریعت و لطفش را عامل کج‌روی در توکل می‌بیند.